Ηθική απόσταση: Οι φιλήσυχοι πολίτες απέναντι στην απομακρυσμένη βία

Ποιός θὰ κατευθύνει τὴν ὀργή μας πρὸς ὅ,τι εἶναι ὄντως φοβερότερο, καὶ ὄχι αὐτὸ ποὺ εἶναι ἁπλῶς πιὸ κοντά μας; Ποιός μπορεῖ νὰ ἐπεκτείνει τὴν εὐαισθησία του πέρα ἀπὸ τὰ ὄρια τῆς προσωπικῆς του ἐμπειρίας;

Ἀλ. Σολζενίτσιν

Ὁμιλία κατὰ τὴν ἀπονομὴ τοῦ βραβείου Νομπέλ (1970)

Χίλιες βεργιὲς σὲ ξένο κῶλο, λίγες εἶναι.

Ἑλληνικὴ παροιμία

 [1]

Προκειμένου νὰ φάει κανεὶς ἕνα κοτόπουλο, θὰ πρέπει νὰ ἀποδεχθεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι κάποιος τὸ ἔχει σφάξει γι’ αὐτὸν τὸν σκοπό. Τὰ πράγματα διευκολύνονται συνήθως ἀπὸ τὸ ὅτι αὐτὸς ὁ κάποιος δὲν εἴμαστε ἐμεῖς, ἀλλὰ κάποιος ἐπαγγελματίας ποὺ δὲν γνωρίζουμε. Αὐτὸ ὡστόσο δὲν μεταβάλλει τὴν οὐσία τοῦ γεγονότος. Σὲ μιὰ ἐποχὴ ποὺ δὲν ἀπέχει καὶ πολὺ ἀπὸ τὴ δική μας, οἱ οἰκογένειες εἶχαν τὰ ζωντανά τους: τὰ τάιζαν, τὰ ἔσφαζαν καὶ μετὰ τὰ ἔτρωγαν. Σήμερα, ἕνας μέσος κρεατοφάγος θὰ χλώμιαζε στὴν ἰδέα ὅτι μπορεῖ νὰ χρειαστεῖ νὰ πιέσει τὸ μαχαίρι στὸν λαιμὸ ἑνὸς κοτόπουλου, ἀλλὰ δὲν ἔχει κανένα πρόβλημα νὰ ἀφήνει ἄλλους νὰ τὸ σφάζουν γιὰ λογαριασμό του. Αὐτὸ ποὺ ἰσχυρίζεται τὸ παρὸν δοκίμιο εἶναι πὼς ἕνα μεγάλο μέρος ἀπὸ ὅσα συμβαίνουν στὴν ἐξωτερικὴ πολιτική τῶν δυτικῶν κοινωνιῶν, συμβαίνουν ἀκριβῶς διότι ἄνθρωποι ποὺ θεωροῦν ἀδιανόητη τὴν ἄσκηση βίας, δέχονται χωρὶς δυσκολία τὰ προϊόντα τῆς βίας –τρῶνε κοτόπουλο, ἀρκεῖ νὰ μὴν τὸ σφάζουν οἱ ἴδιοι.

Στὴν ἀμερικανικὴ πολιτικὴ τοῦ δευτέρου μισοῦ του 20^ου αἰώνα οἱ ἀποφάσεις γιὰ στρατιωτικὲς ἐπεμβάσεις ἔχουν σὲ γενικὲς γραμμὲς γίνει δεκτὲς διὰ τῆς παραλείψεως, δηλαδὴ μὲ τὴν παθητικὴ συγκατάθεση τῆς κοινῆς γνώμης. Εἶναι δύσκολο ἀκόμη καὶ νὰ ἀπαριθμήσει κανεὶς ὅλα τὰ μέρη τοῦ κόσμου στὰ ὁποῖα ἡ Ἀμερικὴ ἔχει στείλει στρατεύματα,[2] πόσο μᾶλλον νὰ συζητήσει καταλεπτῶς τὶς ἰδιαίτερες πτυχὲς καὶ ἀποχρώσεις κάθε τέτοιας ἀπόφασης. Ἡ χρήση ἐτικετῶν τοῦ τύπου «ἀνθρωπιστικὴ ἐπέμβαση», ἀντὶ τῆς παραδοσιακῆς ρητορικῆς τῆς κήρυξης πολέμου, διευκόλυνε τὴ διενέργεια αὐτῶν τῶν πολέμων χωρὶς ἡ λήψη τῆς ἀπόφασης νὰ ἀκολουθεῖ μιὰ δημόσια συζήτηση. Φαίνεται νὰ ὑπάρχει γενικὰ ὁμοφωνία μεταξὺ τῶν μελετητῶν τῆς πρόσφατης ἀμερικανικῆς ἱστορίας, ὡς πρὸς τὸ ὅτι τὰ διεθνὴ δὲν πολυενδιαφέρουν τὴν κοινὴ γνώμη.[3] Τὴν περίοδο τοῦ πολέμου τοῦ Βιετνάμ, μόλις ἕνα τρίτο του πληθυσμοῦ θεωροῦσε τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ ὡς τὸ σημαντικότερο πολιτικὸ ζήτημα.[4] Ἀκόμη καὶ μετὰ τὸ θεωρούμενο ὡς ὁρόσημο τῆς 11^ης Σεπτεμβρίου, ὁ ἀριθμὸς τῶν Ἀμερικανῶν ποὺ ψήφισαν στὶς ἐκλογὲς τοῦ 2004 αὐξήθηκε μὲν κατὰ 17 ἑκατομμύρια, παρέμεινε ὡστόσο στὸ 60% τῶν κατόχων ἐκλογικοῦ δικαιώματος.[5] Παρόμοια ἰσχύουν γιὰ τὴν Ἑλλάδα, ὅπου ἡ συμμετοχὴ ἑλληνικοῦ στρατοῦ σὲ «εἰρηνευτικὲς δυνάμεις» στὸ Κόσσοβο, τὸ Ἀφγανιστὰν κ.ἀ. δὲν συζητεῖται καὶ δὲν ἐνοχλεῖ ἔξω ἀπὸ ὁρισμένους κύκλους, οὔτε κὰν στὴν περίπτωση τῆς νατοϊκῆς ἐπέμβασης στὴν πρώην Γιουγκοσλαβία, ὄπου ὑπῆρξε φαινομενικὰ ἕνα τόσο ἰσχυρὸ ρεῦμα ἀντίδρασης τῆς κοινῆς γνώμης.

Γιὰ τοὺς περισσότερους ἀπό μᾶς εἶναι δύσκολο νὰ φανταστοῦμε ὅτι μπορεῖ νὰ προκύψουν συνθῆκες ὑπὸ τὶς ὁποῖες θὰ ἔπρεπε νὰ ἀσκήσουμε βία, καὶ βεβαίως ὄχι εὐρείας κλίμακας. Αὐτὸ ποὺ ὑποστηρίζει ἡ ἀρχὴ τῆς εὐθύνης τῶν παραλείψεων (negative responsibility)[6] εἶναι ὅτι ὑπάρχουν παραλείψεις οἱ ὁποῖες μπορεῖ νὰ μὴν ἐπισύρουν τὸν ψόγο ἢ τὴν κοινωνικὴ ἀποδοκιμασία, ἀλλὰ εἶναι ἠθικὰ ἰσοδύναμες μὲ πράξεις συνειδητῆς καὶ ἠθελημένης πρόκλησης βλάβης. Ὅταν ἕνας πολίτης δὲν τραβάει τὴ σκανδάλη, ἀλλὰ γνωρίζει ὅτι σκοτώνονται ἄνθρωποι ἐξαιτίας τῆς πολιτικῆς του ἀδιαφορίας καὶ δὲν κάνει τίποτε γιὰ νὰ τὸ ἀποτρέψει, εἶναι ἀθῶος; Δὲν ἔχουν οἱ φιλήσυχοι πολίτες τὴν ὑποχρέωση νὰ γνωρίζουν τὶς ἀπόψεις τῆς κυβέρνησής τους γιὰ ζητήματα ζωῆς καὶ θανάτου, ὅπως εἶναι οἱ διεθνεῖς στρατιωτικὲς ἐπεμβάσεις; Πολύ δὲ περισσότερο, τί γίνεται ὅταν αὐτοὶ οἱ πολίτες χαρίεντες ἀπολαμβάνουν τὰ ὀφέλη μιᾶς τέτοιας πολιτικῆς, π.χ. ἀγοράζοντας φθηνὸ πετρέλαιο, καὶ δὲν πολυσκοτίζονται γιὰ τὸ πῶς γίνεται αὐτό; Βεβαίως δὲν βλάπτουν μὲ τὰ χέρια τους κανέναν, ἐνδέχεται μάλιστα νὰ εἶναι καλοὶ γονεῖς καὶ σύζυγοι, νὰ πιστεύουν ὅτι εἶναι καλοὶ χριστιανοὶ κ.λπ., ὅμως ἔχουν καθαρὰ χέρια, μόνο καὶ μόνο διότι ἀφήνουν ἄλλους νὰ κάνουν τὴ βρομοδουλειά καί, ἐπιπροσθέτως, ἀπολαμβάνουν τὰ ὀφέλη ποὺ προκύπτουν ἀπὸ αὐτήν. Αὐτὸ δὲν συνιστᾶ ἠθικὴ ὑπαιτιότητα;

Αὐτὸς ὁ συλλογισμὸς θὰ μποροῦσε νὰ χρησιμοποιηθεῖ –καὶ ἔχει χρησιμοποιηθεῖ- ἀπὸ τρομοκράτες. Ἡ δήλωση ποὺ ἀκολουθεῖ βιντεοσκοπήθηκε πρὶν τὴν 7^η Ἰουλίου ἀπὸ τὸν  Μoχάμεντ Σιντὶκ Κάν, ἕναν ἀπὸ τοὺς δράστες τοῦ τρομοκρατικοῦ χτυπήματος στὸ μετρὸ τοῦ Λονδίνου:

Οἱ δημοκρατικὰ ἐκλεγμένες κυβερνήσεις σας διαπράττουν κατ’ ἐξακολούθησιν ἀγριότητες ἐναντίον τοῦ λαοῦ μου σὲ ὅλον τὸν κόσμο. Καὶ ἡ ὑποστήριξή σας σᾶς καθιστὰ ἄμεσα ὑπεύθυνους, ὅπως ἐγὼ εἶμαι ἄμεσα ὑπεύθυνος γιὰ τὴν προστασία καὶ ἐκδίκηση στὸ ὄνομα τῶν Μουσουλμάνων ἀδελφῶν μου. Μέχρι νὰ νιώσουμε ἀσφάλεια, θὰ εἶστε οἱ στόχοι μας. Καὶ μέχρι νὰ σταματήσετε τοὺς βομβαρδισμούς, τὰ δηλητηριώδη ἀέρια, τὴ φυλάκιση καὶ τὰ βασανιστήρια τοῦ λαοῦ μας, δὲν θὰ σταματήσουμε τὸν ἀγώνα. Ἔχουμε πόλεμο κι ἐγὼ εἶμαι στρατιώτης. Τώρα θὰ γευθεῖτε κι ἐσεῖς τὴν πραγματικότητα αὐτῆς τῆς κατάστασης. [7]

Αὐτὸ εἶναι ἀνατριχιαστικό. Ἀλλὰ εἶναι μήπως ἀκατανόητο ὅτι «ἂν τοὺς τρυπήσεις ματώνουν, ἂν τοὺς γαργαλήσεις γελοῦν, ἂν τοὺς φαρμακώσεις πεθαίνουν, κι ἂν τοὺς ἀδικήσεις ἐκδικοῦνται»; Ἂν βομβαρδίζουμε ἕνα ἐργοστάσιο φαρμάκων, καταδικάζουμε χιλιάδες ἀμάχων σὲ θάνατο μὲ τὸ ἐμπάργκο στὰ τρόφιμα καὶ ἔχουμε ἀποδεχθεῖ τὴν ἰδέα τῶν «παράπλευρων ἀπωλειῶν» ὡς λογική, ἐξαιτίας τοῦ ὅτι αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι θεωρήθηκαν ὑπαίτιοι γιὰ τὶς ἐπιλογὲς τῶν ἡγετῶν τους, ἐκεῖνοι γιατί δὲν θὰ πρέπει νὰ ἀντιστρέψουν τὸ ἐπιχείρημα καὶ νὰ θεωρήσουν κι ἐμᾶς, τοὺς πολίτες τῶν δυτικῶν κοινωνιῶν, ὑπεύθυνους γιὰ τὶς ἐπιλογὲς τῶν δικῶν μας ἡγετῶν, μὲ δεδομένο μάλιστα ὅτι ἡ ἀντίδραση σὲ κοινωνίες ποὺ παρέχουν ἔστω δικαίωμα ψήφου, θὰ ἦταν ἀπείρως εὐκολότερη;  Ἦταν πιὰ τόσο πειστικὸ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ὑπάρχει ἠθικὸ δικαίωμα στὸν προληπτικὸ πόλεμο καὶ ὅτι αὐτὸς διαφέρει ἀπὸ τὴν ὠμὴ ἐπίθεση; Καὶ τί συνέβη ἐπιτέλους μὲ ἐκεῖνα τὰ Ὄπλα Μαζικῆς Καταστροφῆς, ποὺ ποτὲ δὲν βρέθηκαν καὶ ποὺ ποτὲ δὲν στοίχισε στὶς κυβερνήσεις τους ὅτι τὰ ἐπικαλέστηκαν ψευδῶς,[8] ἢ μὲ τὶς «παραβιάσεις τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων» στὸ Ἰράκ, σὰν νὰ μὴν συνέβαινε αὐτὸ ἐπίσης στὴ Σαουδικὴ Ἀραβία, τὴν Τουρκία ἢ τὸ Ἰσραήλ;

Θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιτείνει κανεὶς ὅτι τὸ πρῶτο πληθυντικὸ πρόσωπο ἐδῶ εἶναι καταχρηστικό. Τί θὰ πεῖ «βομβαρδίζουμε» καὶ «καταδικάζουμε»; Δὲν τὶς παίρνουμε μαζὶ αὐτὲς τὶς ἀποφάσεις, ἄλλοι κυβερνοῦν καὶ ἄλλοι κυβερνῶνται σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο, ἄλλοι πλουτίζουν ἀπὸ τοὺς πολέμους καὶ ἄλλοι σκοτώνονται. Ὑπάρχει ἕνα ἀντιπαράδειγμα. Μιλήσαμε ὣς τώρα γιὰ τὶς ΗΠΑ καὶ τὴν Ἑλλάδα. Οἱ Ἰσπανοὶ χρειάστηκε νὰ ἀναθεωρήσουν τὴ στάση τοὺς ὡς πρὸς τὴ συμμετοχή τους στὸν πόλεμο καὶ νὰ ἀφουγκραστοῦν προσεκτικὰ αὐτὰ τὰ ἐπιχειρήματα, μὲ τὴ χειρότερη δυνατὴ ἀφορμή, τὴν τρομοκρατικὴ ἐπίθεση στὴ Μαδρίτη. Ἦταν σὲ ποσοστὸ 90% κατὰ τοῦ πολέμου, κι ὅμως ἦταν ἕτοιμοι νὰ ψηφίσουν μία κυβέρνηση ποὺ συνεργαζόταν τυφλὰ μὲ τοὺς Ἀμερικανούς. Μέχρι μία ἑβδομάδα πρὶν τὶς ἐκλογές, τὸ κόμμα τοῦ Ἀθνὰρ προπορευόταν. Μετὰ τὸ χτύπημα, οἱ Ἰσπανοὶ συνειδητοποίησαν ὅτι αὐτὸ ποὺ νιώθουμε πρέπει νὰ συμφωνεῖ μὲ αὐτὸ ποὺ ψηφίζουμε. Αὐτὸ χρειάστηκαν 191 νεκροί γιὰ νὰ ἀποφασιστεῖ. Ἡ ἐναντίωσή τους σὲ αὐτὴν τὴν πολιτικὴ ἦταν κατόπιν κρίσιμη, ἀκριβῶς διότι ἐκφράστηκε ἐκλογικά καὶ ὑποχρέωσε σὲ ἀλλαγὴ πλεύσης.[9] Ἐφόσον λοιπὸν ἡ ἀντίδραση αὐτὴ εἶναι δυνατή, ὅσο δὲν τὴν ἐπιλέγουμε, μᾶς βαραίνει ὡς παράλειψη.

 Τί θὰ μποροῦσε νὰ σταματήσει ἕναν τρομοκράτη ἀπὸ τὸ νὰ σκεφθεῖ ὅτι αὐτὸς εἶναι ἕνας τρόπος γιὰ νὰ ὑποχρεώσει τοὺς ἐχθρούς του νὰ συνειδητοποιήσουν τί κάνουν; Δὲν πρόκειται γιὰ τὸ ἂν θὰ ἔχει δίκιο νὰ τὸ πεῖ αὐτό. Ὁ φονιὰς ἔχει πάντοτε ἄδικο, διότι τὸ ζητούμενο εἶναι γιὰ μᾶς νὰ βρεθεῖ μιὰ ἄλλη λύση, πρὶν νὰ φτάσουμε στὸν φόνο. Πρόκειται γιὰ τὸ ὅτι ἂν κάνουμε λάθος, εἶναι φρόνιμο νὰ τὸ δοῦμε πρὶν νὰ εἶναι πολὺ ἀργά. Ἂν οἱ πολιτικοί μας φοβοῦνται ὅτι ἡ διόρθωση ἑνὸς σφάλματος δείχνει ἀδυναμία, μποροῦμε νὰ ἀπαντήσουμε ὅτι αὐτοὶ ποὺ νομίζουν ὅτι θὰ μποροῦν πάντοτε νὰ ζυγίζουν τὰ μπράτσα τοῦ ἐχθροῦ στὴ ζυγαριὰ τῆς realpolitik, ξέχασαν νὰ μᾶς ποῦν ὅτι ἡ βία γεννᾶ τὴ βία καὶ ὅτι ἡ βία δὲν θὰ εἶναι πάντοτε κάτοικος ἐξωτερικοῦ.

Δὲν ἰσχυρίζομαι βεβαίως ὅτι θὰ πρέπει νὰ ἐνδίδει κανείς σὲ ὁποιοδήποτε τρομοκρατικὸ αἴτημα, ἀπὸ τὸν φόβο μελλοντικῶν χτυπημάτων. Αὐτὸ ποὺ ἔχει σημασία εἶναι νὰ δοῦμε κάτι ποὺ ἔχει μὲ ἐπιμέλεια ἀποσιωπηθεῖ: ὅτι τὰ χέρια μας δὲν εἶναι καθαρά. Ὑπ’ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ὅσα λέγονται, δὲν λέγονται προκειμένου νὰ ὑποστηριχθεῖ πὼς δικαίως οἱ τρομοκράτες μισοῦν τυχαίους Ἀμερικανοὺς καὶ Εὐρωπαίους πολίτες. Ἐξάλλου, τὸ νὰ ἐπιχαίρει κανεὶς στὴ θέα τοῦ αἵματος (ὅποιου αἵματος) εἶναι διαστροφή. Ὑπάρχει ὅμως ἕνα αἴτημα κατανόησης, τὸ ὁποῖο δὲν σημαίνει τίποτε ἄλλο παρὰ νὰ ἐπιχειρήσουμε νὰ καταλάβουμε τὸ μερίδιο τῆς εὐθύνης μας στὴ βία τους, μὲ σκοπὸ νὰ μὴν διαιωνίζεται ἡ βία μὲ περισσότερο μίσος καὶ ἐκδικητικότητα.  Κατανόηση ἐδῶ σημαίνει μόνο νὰ μὴν ἀντιμετωπίζουμε τοὺς τρομοκράτες ὡς τέρατα· νὰ μπορέσουμε δηλαδὴ νὰ διακρίνουμε τὰ σημεῖα στὰ ὁποῖα οἱ παραλείψεις μας ἔχουν ἀποτελέσματα τέτοια ποὺ ἀποδεικνύονται ἰσοδύναμα, σὰν νὰ εἴχαμε μὲ βούληση καὶ συνείδηση πράξει ἐναντίον τους.

Τὸ ἐρώτημα ποὺ ὑπῆρξε ἀφετηρία τοῦ παρόντος κειμένου εἶναι πῶς γίνεται ἄνθρωποι εἰρηνικοί, χαμογελαστοὶ καὶ ἤρεμοι, νὰ εἶναι ταυτοχρόνως οὐσιαστικὰ ὑπόλογοι γιὰ πράξεις τερατώδους βίας. Αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι πῶς δὲν συγκινοῦνται ἀπὸ τὶς «παράπλευρες ἀπώλειες», τὸ ἐμπάργκο στὸ φαγητὸ ἑνὸς ἤδη ἐξαθλιωμένου λαοῦ, ἢ τὸ ὄνειδος τοῦ Γκουαντάναμο –γιὰ νὰ μείνουμε μόνο σὲ μερικὰ παραδείγματα; Φτάνει νὰ ποῦμε πὼς ὑπάρχει προπαγάνδα; Τὸ ἐρώτημα γιὰ μᾶς εἶναι πῶς αὐτὰ ποὺ εἶναι ἀδιανόητα στὴν προσωπικὴ ἠθικὴ γίνονται τόσο εὐκολοχώνευτα στὴ διεθνὴ πολιτική.

Θὰ μποροῦσε νὰ προτείνει κανεὶς μιὰ σειρὰ ἐξηγήσεων. Ἡ πρώτη εἶναι πώς μᾶς συγκινεῖ ὅ,τι συμβαίνει δίπλα μας καὶ μᾶς προκαλεῖ ἄμεσες συναισθηματικὲς ἀντιδράσεις. Ἡ μάχη σῶμα μὲ σῶμα μποροῦσε νὰ ἐγείρει σύνθετα ψυχολογικὰ καὶ ἠθικὰ προβλήματα στοὺς στρατιῶτες ποὺ εἶχαν ἐμπειρία τοῦ θανάτου στὴ μάχη. Οἱ βομβαρδισμοί, ὅπου τὰ πράγματα γίνονται ἀπὸ ἀπόσταση καὶ μὲ κουμπιά, διευκόλυναν τὴν κατάσταση ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἄποψη. Ὅταν ὁ Σὲρ Ἄρθουρ Χάρις, ἀρχηγὸς τῆς Διοίκησης Βομβαρδιστικῶν τῆς ΡΑΦ καὶ εἰσηγητὴς τοῦ δόγματος τῶν Βομβαρδισμῶν Εὐρείας Περιοχῆς (Area Bombing Doctrine· διάβαζε: στρατηγικὰ σχεδιασμένων ἐπιθέσεων σὲ ἀμάχους, μὲ στὸχο οὐσιαστικὰ τὸ ἠθικὸ τοῦ ἐχθροῦ), κλήθηκε νὰ ἀπολογηθεῖ γιὰ τὸν βομβαρδισμὸ τῆς Δρέσδης, ἐπικαλέστηκε τοὺς θανάτους ἐκατοντάδων χιλιάδων ἀμάχων κατὰ τὸν ἀποκλεισμὸ τῆς Γερμανίας μετά τὸν Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ἐξήγησε δηλαδὴ στοὺς συμπολίτες του ὅτι θάνατοι ἀθώων πολιτῶν τέτοιας κλίμακας δὲν ἦταν πρώτη φορὰ ποὺ συνέβαιναν, ἁπλῶς στὸ παρελθὸν εἴχαν γίνει πιὸ ἀθόρυβα.[10]

Ὁ Ἀχιλλέας μπορεῖ νὰ κλάψει μαζὶ μὲ τὸν Πρίαμο στὴν τελευταία ραψωδία τῆς Ἰλιάδας, διότι εἶναι ἄνθρωποι. Τὰ θύματα τῶν βομβαρδισμῶν ὅμως - ὅπως γνωρίζουμε ὅλοι οἱ τηλεθεατές - δὲν εἶναι ἄνθρωποι, εἶναι πιόνια σὲ ἠλεκτρονικὸ παιχνίδι. Ἔτσι, οἱ θάνατοι χιλιάδων πολιτῶν δὲν συγκινοῦν ὅσο ὁ θάνατος ἑνὸς μικροῦ κοριτσιοῦ στὸ νοσοκομεῖο, διότι «ἡ ἀνωνυμία καὶ ἡ ἀπόσταση θολώνουν τὴν ἠθικὴ φαντασία». [11] Ὁ στρατιώτης ποὺ μπήγει τὸ ξίφος στὴν κοιλιὰ τοῦ ἐχθροῦ του πρέπει νὰ κοιμηθεῖ μὲ τὴν εἰκόνα ἑνὸς ξεκοιλιασμένου. Πιὸ εὔκολα θὰ κοιμηθεῖ τὸ βράδυ ὁ πολίτης ποὺ γνωρίζει ὅτι ἡ κυβέρνησή του στέλνει στρατιῶτες στὴν ἄλλη ἄκρη τοῦ κόσμου, καὶ αὐτὸς δὲν ἔκανε τίποτε γιὰ νὰ τὴν ἐμποδίσει. Ὁ λόγος εἶναι ὅτι αὐτὸ ποὺ οἱ φιλόσοφοι ἀποκαλοῦν «εὐθύνη τῶν παραλείψεων», ἡ ὑπαιτιότητα γιὰ αὐτὰ ποὺ δὲν πράττει κανείς, δὲν ἔχει βρεῖ τὴ θέση της στὸ κοινὸ περὶ ἠθικῆς αἴσθημα.[12] Ὁ ἀπολογούμενος ἀναφωνεῖ «ἐγὼ δὲν ἔκανα τίποτα!» γιὰ νὰ ἀποδείξει τὴν ἀθωότητά του. Γιὰ τὴν πολιτικὴ ὅμως αὐτὸς ποὺ «δὲν ἔκανε τίποτε» εἶναι ἔνοχος.

Ἕνας ἀκόμη λόγος ποὺ ὁδηγεῖ στὸ νὰ φαίνεται τόσο εὔκολο γιὰ τοὺς ἀνθρώπους νὰ ἀποδεχθοῦν ἀποφάσεις γιὰ τὸν πόλεμο χωρὶς περίσκεψη, εἶναι διότι συνήθως νιώθουν ὅτι ἡ ἔκφραση τῆς ἀντίρρησής τους δὲν θὰ ἔχει ἀπολύτως καμία συνέπεια. Σωπαίνουν καὶ ἀδρανοῦν, λοιπόν, ἀφοῦ αἰσθάνονται ὅτι καὶ τὸ ἀντίθετο νὰ ἔκαναν, τὸ ἀποτέλεσμα θὰ ἦταν πάλι τὸ ἴδιο. Ἡ στάση ὅμως αὐτὴ παραβλέπει πὼς νόημα δὲν ἔχουν μόνο οἱ πράξεις ποὺ γνωρίζουμε ἐκ τῶν προτέρων ὅτι θὰ στεφθοῦν μὲ ἐπιτυχία, διότι οἱ ἄνθρωποι δὲν θὰ πετύχαιναν τὸ ἐφικτό, ἂν δὲν πάσχιζαν γιὰ τὸ ἀνέφικτο. Τὸ ἐλάχιστο ποὺ μποροῦμε νὰ ποῦμε εἶναι, γιὰ νὰ θυμηθοῦμε καὶ πάλι τὸν Σολζενίτσιν: ἂς ὑπάρχει τὸ ψέμα στὸν κόσμο, ἂς κυριαρχήσει στὸν κόσμο, ἀλλὰ ὄχι μὲ τὴ βοήθειά μου.

Ἕνας ἀκόμη σημαντικὸς λόγος γιὰ τὴν ἀνοχὴ στὴν ἀπομεμακρυσμένη βία, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀπόσταση καὶ τὸ ἐπιχείρημα τῆς ἀσήμαντης διαφορᾶς, εἶναι ὅτι ἡ πολιτικὴ στὸν νεωτερικὸ κόσμο βασίζεται στὴ θεωρούμενη ὡς αὐτονόητη ἀντίληψη ὅτι ἡ διαίρεση ἀνάμεσα στὴν ἰδιωτικὴ καὶ τὴ δημόσια σφαίρα  ἀντιστοιχεῖ σὲ διαφορετικὲς ἠθικές. Ἔτσι, μπορεῖ κανεὶς νὰ θεωρεῖται καλὸς ἄνθρωπος, ὡς στοργικὸς πατέρας καὶ σύζυγος στὴν ἰδιωτική του ζωή, κι ἂς εἶναι lupus στὴν οἰκονομικὴ καὶ πολιτικὴ σφαίρα. Αὐτὴ ἡ ἀντίληψη τῆς ἠθικῆς ἔχει ὡς συνέπεια ἕνας ψηφοφόρος, μὲ τὸ ἴδιο ἀκριβῶς κριτήριο, νὰ ἐνδιαφέρεται περισσότερο γιὰ τὶς σεξουαλικὲς ἀταξίες τοῦ προέδρου του, ποὺ προσβάλλουν τὴν εἰκόνα τοῦ καλοῦ οἰκογενειάρχη, καὶ λιγότερο γιὰ τὸ ὅτι ἡ κυβέρνησή του ὑποστηρίζει δικτάτορες. Ἔτσι ἐξηγεῖται πῶς μία ἔστω ἰσχυρὴ προπαγανδιστικὴ μηχανὴ μπορεῖ νὰ πείσει ὅτι τὸ ψεῦδος γιὰ τὸν προεδρικὸ λεκὲ εἶναι βαρύτερο ἀπὸ τὸ διαπιστωμένο καὶ ὁμολογημένο ψεῦδος γιὰ τὰ  Ὄπλα Μαζικῆς Καταστροφῆς.

Ὁ Μὰξ Βέμπερ περιγράφει πῶς ὁ Λούθηρος μετέφερε τὴν εὐθύνη γιὰ τὸν πόλεμο ἀπὸ τὸ ἄτομο στὸ κράτος: ὅποιος θέλει νὰ σώσει τὴν ψυχή του, καλὰ θὰ κάνει νὰ μείνει μακριὰ ἀπὸ τὴν πολιτική, γιατί ἡ πολιτικὴ εἶναι βρόμικη ὑπόθεση. Ἀναφέρεται δύο φορές, ἐπιδοκιμαστικά, στὴν ἐγκωμιαστικὴ περιγραφὴ τῶν Φλωρεντινῶν ἀπὸ τὸν Μακιαβέλι, γιὰ τὸ ὅτι ἔβαλαν τὸ συμφέρον τῆς πατρίδας τους πιὸ πάνω ἀπὸ τὴ σωτηρία τῆς ψυχῆς τους. Σὲ αὐτὴν τὴν ἀρχαία διαμάχη γιὰ τὴ σχέση ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς, ὁ Μακιαβέλι καὶ ὁ Βέμπερ ὑποστήριξαν κάτι ποὺ φαίνεται νὰ βρίσκεται στὸν πυρήνα τῆς ἀπάντησης στὸ πρόβλημά μας. Ἡ πολιτικὴ εἶναι πάντοτε βρόμικη· ἔχει σχέση μὲ τὴν ἐξουσία καί, συνεπῶς, μὲ τὴ βία. Οἱ ἄνθρωποι  λοιπὸν ποὺ θέλουν νὰ ἔχουν καθαρὰ χέρια, ἔχουν τοὺς πολιτικοὺς καὶ τὸν στρατό, οἱ ὁποῖοι  βουτοῦν τὰ χέρια τοὺς στὸ αἷμα, προκειμένου οἱ φιλήσυχοι πολίτες νὰ ἀπολαμβάνουν φτηνὸ πετρέλαιο καὶ λεπτὲς ἰδιωτικὲς εὐαισθησίες.

Θὰ πρέπει νὰ ἀνατρέξουμε ὣς τὸν ἀρχαῖο πρόδρομο αὐτῶν τῶν ἀπόψεων, τὸν Θουκυδίδη, γιὰ νὰ συναντήσουμε μιὰ τόσο ξεκάθαρη διατύπωση τοῦ προβλήματος. Ἡ διαφορὰ ἀνάμεσα στοὺς σύγχρονους πολιτικοὺς εὐφημισμοὺς καὶ τὸν κόσμο τοῦ Θουκυδίδη, εἶναι ὅτι ἡ  κλασικὴ Ἀθήνα ὑπῆρξε μᾶλλον φιλοπόλεμη, ἀλλά, γιὰ νὰ ἐπεκτείνουμε τὴν ἀρχικὴ εἰκόνα τοῦ σφαγίου, οἱ πολίτες ἔσφαζαν τὸ κοτόπουλο ποὺ ἔτρωγαν. Ἕνα μέλος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Δήμου ποὺ ψήφιζε ὑπὲρ μιᾶς μάχης ἤξερε πὼς θὰ ἔπρεπε ἐνδεχομένως νὰ συμμετάσχει ὁ ἴδιος σὲ αὐτὴν καί, σὲ ὁποιαδήποτε περίπτωση, ἐπρόκειτο γιὰ ἀνθρώπους ποὺ εἶχαν οἱ ἴδιοι ἐμπειρία τῶν φρικαλεοτήτων τοῦ πολέμου πρὶν νὰ σχηματίσουν ἄποψη.[13] Πολεμοῦσαν οἱ ἴδιοι καὶ γνώριζαν τὶς συνέπειες. Σήμερα, οἱ ἄνθρωποι εἶναι τόσο πολὺ γαλουχημένοι στὴ δαντελένια ρητορικὴ τῆς «ἐλευθερίας», τῶν «ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων», τῆς «δημοκρατίας» καὶ ἄλλων ἠχηρῶν παρομοίων, ποὺ οἱ περισσότεροι δὲν φαντάζονται κὰν ποιὲς εἶναι οἱ συνέπειες τῆς στάσης τους.

Ὁ Μπενζαμὲν ντὲ Κονστὰν ἔδωσε μιὰ πολὺ γλαφυρὴ εἰκόνα τῆς νεωτερικῆς ἐκδοχῆς τῆς ἐλευθερίας στὸ κείμενο γιὰ τὴν ἐλευθερία τῶν ἀρχαίων καὶ τῶν νεωτέρων, λέγοντας πώς: «ὁ σκοπὸς τῶν ἀρχαίων ἦταν ἡ διανομὴ τῆς κοινωνικῆς ἰσχύος μεταξὺ τῶν πολιτῶν τῆς ἴδιας πατρίδας: αὐτὸ ὀνόμαζαν ἐλευθερία. Ὁ σκοπὸς τῶν νεωτέρων εἶναι ἡ ἐξασφάλιση τῶν ἰδιωτικῶν τους ἀπολαύσεων». [14] Αὐτὸ σπανίως δηλώνεται μὲ τόση καθαρότητα, εἶναι ὅμως μιὰ ἄποψη μὲ εὐρύτατη διάδοση. Τὸ σοσιαλιστικὸ παράδειγμα ἐφθάρη συμπαρασύροντας τὴν ἰδέα ὅτι ἡ ἐλευθερία μας ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ἐλευθερία τῶν ἄλλων, ὅτι δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ εἶναι ἐλεύθερος σὲ ἕναν ἀνελεύθερο κόσμο. Οἱ ἄνθρωποι σήμερα βυθίζονται χαυνωμένοι στὴν ἰδιωτικὴ σφαίρα, ἀδιάφοροι καὶ ἀσυγκίνητοι ἀπὸ τὴ δυστυχία τῶν ἄλλων. Αὐτὸ ποὺ ἄλλαξε τὰ τελευταῖα χρόνια εἶναι ὅτι τώρα γνωρίζουμε πὼς ἡ δυστυχία δὲν θὰ εἶναι ντὲ καὶ καλὰ τῶν ἄλλων μόνο.

Δὲν εἶναι εὐτύχημα νὰ πρέπει νὰ μάθει κανεὶς μέσα στὴ συμφορά, ἀλλὰ εἶναι ἀνοησία νὰ μὴν μάθει ὅταν ἡ συμφορὰ ἐνσκήψει. Ἡ 11^η Σεπτεμβρίου ἦταν μιὰ τραγωδία, ἀλλὰ θὰ μποροῦσε νὰ μεταμορφωθεῖ σὲ μιὰ εὐκαιρία γιὰ βαθύτερη κατανόηση. Ἡ ἀμερικανικὴ πολιτικὴ εἶναι ἐπιθετική, ἀνεξαρτήτως τοῦ ὅτι ὁ μέσος Ἀμερικανὸς δὲν χρειάζεται νὰ εἶναι βίαιος ὡς ἄνθρωπος. Τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ ὅλα τὰ κράτη ποὺ στηρίζουν ἢ ἀνέχονται τὴν ἀμερικανικὴ πολιτική. Σὲ αὐτὴν τὴν ἀναντιστοιχία μεταξὺ ἀτομικῆς εὐαισθησίας καὶ πολιτικῆς ἀπάθειας ἐντοπίζεται τὸ κενὸ ποὺ καθιστᾶ δυνατὴ τὴ βία στὴ συγκεκριμένη περίπτωση.[15] Αὐτὸ ποὺ οἱ φιλόσοφοι ἔχουν ἀποκαλέσει «ἠθικὴ φαντασία» θὰ πρέπει νὰ συλλάβει τὴν πραγματικότητα αὐτοῦ ποὺ κάνουμε καὶ νὰ δείξει ὅτι μποροῦν νὰ ὑπάρξουν συμπεριφορὲς ποὺ δὲν προκαλοῦν κανέναν ἠθικὸ ἀποτροπιασμό, ποὺ γίνονται ἀπὸ ἀνθρώπους καθόλα συμπαθεῖς καὶ γλυκούς, ἀλλὰ ποὺ ἔχουν ἐξίσου ὀλέθρια ἀποτελέσματα μὲ τὶς πιὸ ἀπάνθρωπες καὶ θηριώδεις ἐπιθέσεις. Αὐτὴ ἡ σκέψη δὲν ἀποσκοπεῖ στὸ νὰ δικαιολογήσει τὴν τρομοκρατία: καταλήγει σὲ μιὰ στάση πολιτικῆς ὑπευθυνότητας ποὺ ξεπερνᾶ τὰ ὅσα βλέπει τὸ μάτι, μιὰ ποὺ ἡ δύναμη ἑνὸς πιὸ εὐαίσθητου πολιτικοῦ σώματος ἴσως εἶναι ἡ μόνη ὁρατὴ διέξοδος ἀπὸ τὴ χωρὶς τέλος ἀνακύκλωση τῆς βίας.

---

[1]Εὐχαριστῶ τὸν Κώστα Καβουλάκο καὶ τὸν John Harris ποὺ εἶχαν τὴν καλωσύνη νὰ διαβάσουν προγενέστερες ἐκδοχὲς τοῦ κειμένου καὶ νὰ προσφέρουν τὰ σχόλια καὶ τὴν κριτική τους.

[2] Βλ. G. Vidal, Διαρκὴς πόλεμος γιὰ διαρκὴ εἰρήνη, Ἀθήνα 2004, 34-52 καὶ http://www.globalsecurity.org/military/ops/index.html γιὰ ἕναν κατάλογο τῶν ἀμερικανικῶν στρατευμάτων στὸ ἐξωτερικό.

[3] J.H. Aldrich, J.L. Sullivan, E. Bordiga 1989. ‘Foreign Affairs and Issue Voting: Do Presidential Candidates Waltz Before A Blind Audience?’ Am Polit Sci Rev. 81: 123-4 γιὰ βιβλιογραφία. (Δὲν εἶναι ἡ ἄποψη τῶν συγγραφέων)

[4] Aldrich, Foreign, 131.

[5] Campbell J. 2005. ‘Why Bush won the presidential election of 2004: incumbency, ideology, terrorism, and turnout.’ Political Science Quarterly 120:219 ὑπ.1.

[6] Ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία εἶναι ἐκτενής. Παραπέμπουμε ἐδῶ τὸν ἀναγνώστη σὲ δύο σημαντικὰ βιβλία, στὰ ὁποῖα μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀναζητήσει τὰ σχετικὰ ἐπιχειρήματα: J. Glover, Causing death and saving lives, London 1978 καὶ J. Harris, Violence and Responsibility, London, Boston & Henley 1980. Οἱ φονιάδες ἐξ ἀποστάσεως δὲν ἀντιμετωπίζονται συνήθως μὲ τὸν ἴδιο ἀποτροπιασμὸ ποὺ ἐπιφυλάσσουμε στοὺς ἄλλους, γιὰ μιὰ σειρὰ ἀπὸ λόγους. Μὲ δεδομένη πάντως τὴν αὐξανόμενη δυνατότητα τῆς ἐποχῆς μας νὰ παράγει ἐξ ἀποστάσεως φόνους μεγάλης κλίμακας, εἶναι προτιμότερο νὰ ἀμφισβητήσουμε τὰ ἠθικά μας ἀντανακλαστικά, παρὰ νὰ βασιστοῦμε σὲ αὐτὰ καὶ νὰ ἐξάγουμε συμπεράσματα. Ἡ ἱστορία τῆς ἠθικῆς γέμει παραδειγμάτων ἠθικῶν ἀπόψεων ποὺ θεωροῦνταν κάποτε σωστὲς καὶ ἔχαιραν γενικῆς ἀποδοχῆς, ἐνῶ στὴ συνέχεια ἐγκαταλείφθηκαν ὡς ἠθικὰ ἐσφαλμένες ἢ ἀποκρουστικές. (Ἡ δουλεία καὶ ἡ Ἱερὰ Ἐξέταση εἶναι μερικὰ παραδείγματα. Ὅλη ἡ συζήτηση γιὰ τὴν εὐθύνη τῶν παραλείψεων ἔχει ὡς στόχο νὰ ἀποδείξει ὅτι τὰ ἠθικά μας ἀντανακλαστικὰ σὲ κάποιες περιπτώσεις εἶναι παραπλανητικά, διότι ὑπάρχουν γεγονότα τὰ ὁποῖα τὸ συναίσθημά μας τὰ ἀνέχεται μὲ εὐκολία, ἐνῶ δὲν θὰ ἔπρεπε. Πρβλ. Glover, Causing, 112: «Ἡ ἀδιαφορία εὐθύνεται ἐξίσου γιὰ τὴν ἀνθρώπινη δυστυχία, ὅσο καὶ ἡ συνειδητὴ ἐπιθετικότητα. Ἡ ὕπαρξη τῶν πολέμων, τῆς φτώχειας καὶ πολλῶν ἀκόμη ἀπὸ τὰ δεινὰ ποὺ καταστρέφουν ἢ φθείρουν  τὶς ζωὲς τῶν ἀνθρώπων ὀφείλεται στὴν ἐξάπλωση τῆς ἀδιαφορίας, ὅσο καὶ σὲ κίνητρα χειροπιαστῆς ἐθελοκακίας».

[7] Τὸ πλῆρες κείμενο μπορεῖ κανεὶς νὰ βρεῖ μεταξὺ ἄλλων στὴ διεύθυνση  http://www.nytimes.com/2005/09/02/international/europe/02london.html?_r=1&oref=slogin.

[8] Βλ. τὴ συνέντευξη τοῦ I. Ramonet στὴ διεύθυνση http://mondediplo.com/2003/07/01ramonet μὲ τὸ σχόλιο τοῦ Σ. Ζουμπουλάκη στὸ Ἡ σκηνὴ τοῦ κόσμου. Ἀπὸ τὸ Βελιγράδι στὴν Τεχεράνη. Ἀθήνα 2007, 155.

[9] Ἕνα ἑκατομμύριο Βρετανοὶ διαδηλωτὲς δὲν εἶχαν καμία ἀπολύτως ἰσχὺ ἐφόσον ὁ Τ. Μπλαὶρ παρέμενε στὴν ἐξουσία. Honderich, Terrorism, 248.

[10] Βλ. τὸ κεφ. μὲ τίτλο Bombing, στὸ J. Glover, Humanity, a moral history of the 20^th century, London, 1999, ἰδ. 69κἑ, 83, 88. Ἡ ὑποτίμηση τῆς μάχης ἀπὸ ἀπόσταση ὡς χαρακτηριστικῆς τῶν δειλῶν ὑπάρχει ἤδη στὴν ἀρχαιότητα: Εὐρ. Ἡρ. 159-61· Λυσ. 15.6. Νὰ ὑπενθυμίσουμε ὅτι τὰ στατιστικὰ γιὰ τοὺς φόνους ἀμάχων εἶναι συντριπτικὰ ὅσο περνάει ὁ καιρός: ἀπὸ τὸ ποσοστὸ τοῦ 5% στὸν Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περνᾶμε στὸ 66% στὸν Β’ καὶ στὸ 80 μὲ 90%  σήμερα. E. Hobsbawm, Παγκοσμιοποίηση, Δημοκρατία καὶ Τρομοκρατία, Ἀθήνα 2008, 28.

[11] Ἀπὸ ἄρθρο τοῦ J. Glover, στὴν ἐφημερίδα The Guardian, Τετάρτη, 5 Φεβρουαρίου 2003:  μὲ τίτλο  ‘Can we justify killing the children of Iraq?’

[12] Ἔχουν ὑπάρξει περιπτώσεις ὅπου ἡ ἰατρικὴ θεωροῦσε ἠθικότερη λύση νὰ στερεῖ τὴν περίθαλψη ἀπὸ ἕνα παιδὶ μὲ δισχιδὴ ράχη καὶ νὰ τὸ ἀφήνει νὰ πεθαίνει ἀργά καὶ βασανιστικά, σὲ διάστημα ἑβδομάδων ἢ μηνῶν,  προκειμένου ὁ γιατρὸς νὰ ἔχει τὴ συνείδησή του ἥσυχη πὼς «δὲν ἔκανε τίποτε», δηλαδὴ δὲν πρότεινε ἐνεργητικὴ εὐθανασία. J. Harris, The value of life. Introduction to medical ethics. London 1985, 34.

[13] P. Vidal-Naquet, Ὁ μαῦρος κυνηγός, Ἀθήνα 1989, 137. Ὁ A. Cockburn (A. Cockburn, 2007, ‘Whatever happened to the anti-war movement?’ New Left Review 46: 30) ἔχει ὑποστηρίξει ὅτι «ἡ κατάργηση τῆς ὑποχρεωτικῆς στράτευσης εἶναι βέβαιο ὅτι ἀποτελεῖ ἀποφασιστικὸ παράγοντα ἀποδυνάμωσης τοῦ ἀντιπολεμικοῦ κινήματος σήμερα, διότι «ἡ ἀπειλητικὴ πιθανότητα τῆς ὑποχρεωτικῆς κατάταξης στὸν στρατὸ ἢ τοὺς πεζοναῦτες καὶ τὸ ἐνδεχόμενο νὰ βρεθοῦν σὲ ἕξι μῆνες στὸ δέλτα τοῦ ποταμοῦ Μεκὸνγκ προσείλκυε τὴν προσοχὴ τῶν δεκαοκτάχρονων μεσοαστῶν μὲ ἐκπληκτικὴ ταχύτητα στὴ φρικαλεότητα καὶ ἀδικία τοῦ πολέμου, ὅπως τὸ ἴδιο ἔκανε καὶ γιὰ τοὺς γονεῖς τους.»

[14] Βλ. τὶς παρατηρήσεις τοῦ Κ. Καστοριάδη στὸ «Ἀρχαῖο ἑλληνικὸ καὶ νεότερο πολιτικὸ φαντασιακό», στὸ Droit, R.P. (ἐκδ.) Οἱ Ἕλληνες, οἱ Ρωμαῖοι καὶ Ἐμεῖς, ἡ ἐπικαιρότητα τοῦ ἀρχαίου κόσμου, Ἀθήνα 1992. 298. Ἀπαράμιλλο σύμβολο τοῦ «καταναλωτικοῦ φρούριου» ὑπῆρξε μία διαφήμιση αὐτοκινήτου ποὺ ἔδειχνε τὸν κάτοχο νὰ χαμογελᾶ περνώντας δίπλα ἀπὸ κτήρια ποὺ γκρεμίζονταν.

[15] «Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση»: προφανῶς ὑπάρχουν καὶ περιπτώσεις ὅπου οἱ ἄνθρωποι διψοῦν γιὰ αἷμα, αὐτὸ ὅμως εἶναι θέμα γιὰ ἄλλη πραγμάτευση.

Kυκλοφορεί από τις εκδόσεις Έρασμος, μαζί με το καταληκτικό κεφάλαιο του βιβλίου τού J. Glover Causing Death and Saving Lives: The Moral Problems of Abortion, Infanticide, Suicide, Euthanasia, Capital Punishment, War and Other Life-or-death Choices, Penguin 1990.