Προφήτες και υπουργοί

Οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γινόμενα
Τα μέλλοντα γνωρίζουν οι θεοί

Κ.Π. Καβάφης

Από την αρχή της κρίσης ζούμε την ιστορία της αποτυχίας όλων των προβλέψεων. Ιδίως των αισιόδοξων προβλέψεων, και από τις δύο πλευρές. Η μία πλευρά προέβλεπε επιστροφή στις αγορές το 2012 και άλλα φαιδρά. Η άλλη προέβλεπε μεγάλη εξέγερση, που δεν ήρθε αλλά έρχεται, κι όλο έρχεται, κι όλο την περιμένουμε, αλλά άλλο το «έρχεται» κι άλλο το «ήρθε». Μικρή γραμματική διαφορά, διαφορά ζωής και θανάτου για τη ζωή. Θα ήταν απαιτητικό και άχαρο έργο να μαζέψει κανείς όλες τις προβλέψεις για την επερχόμενη κοινωνική έκρηξη. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι κάποια στιγμή, πού θα πάει, θα επιβεβαιωθούν, και τότε θα γεμίσουμε από «τα ’λεγα εγώ» στον δημόσιο διάλογο, από αυτούς που με καθυστέρηση μερικών ετών θα δικαιωθούν. Ψάχνω όμως κάποιον που να είχε προβλέψει μερικά πιο απλά πράγματα: Για παράδειγμα, την κρίση. Είναι γνωστή η ιστορία με τη βασίλισσα της Αγγλίας, που όταν παρευρέθηκε σε μια ημερίδα του London School of Economics έθεσε στους ονομαστούς οικονομολόγους που ήταν συγκεντρωμένοι την απλή ερώτηση: γιατί δεν το προβλέψατε αυτό; Η Βρετανική Ακαδημία έστειλε τον Ιούλιο του 2009 μία επιστολή στη βασίλισσα, υπογεγραμμένη από τριανταπέντε κορυφαίους οικονομολόγους, το περιεχόμενο της οποίας συνοψίζεται στο πικρό συμπέρασμα «μας ξέφυγε».

Οι Σκύθες, όταν οι μάντεις δεν πετύχαιναν στις προβλέψεις τους, τους ξάπλωναν δεμένους χειροπόδαρα πάνω σε άμαξες με ξύλα και τους έκαιγαν. Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι ότι αντιθέτως στην περίπτωσή μας η διάψευση της προφητείας δεν μειώνει το κύρος της. Το φαινόμενο έχει μελετηθεί εκτενώς με διάφορες αφορμές: χριστιανοί που περιμένουν τη Δευτέρα Παρουσία με το ρολόι στο χέρι ή, ακόμα καλύτερα, νοικοκυρές που περιμένουν την καταστροφή του κόσμου στις 21 Δεκεμβρίου του 1954 και εγκαταλείπουν τις δουλειές τους περιμένοντας πληροφορίες από τον πλανήτη Κλάριον. Ένα διαστημόπλοιο θα τους μεταφέρει σε ασφαλές μέρος, αρκεί οι πιστοί να προσέχουν να μην έχουν μεταλλικά αντικείμενα πάνω τους. Όταν η καταστροφή δεν συνέβη τελικά, εστάλη μήνυμα στην πρωθιέρεια, από τον πλανήτη Κλάριον, πως ο Θεός αποφάσισε να μας τη χαρίσει. Η περίπτωση αυτή μελετήθηκε σε έκταση βιβλίου από κοινωνικούς ψυχολόγους, με βάση το ερώτημα πώς η πίστη επιβιώνει από μια τέτοια απογοήτευση. Κι όμως, υπάρχουν οικονομολόγοι και πολιτικοί που στήνουν καριέρες ολόκληρες πάνω σε αποτυχημένες προφητείες. Κανενός το αυτί δεν ιδρώνει.

Είναι αλήθεια ότι μεταχειρίζομαι τις οικονομικές προβλέψεις όπως τις προφητείες, δηλαδή σαν να μη σέβομαι τον κόπο των ανθρώπων που πέρασαν τα καλύτερά τους χρόνια σπουδάζοντας οικονομικά για να μπορούν να μας πουν τι θα γίνει στο μέλλον. Πράγματι. Δεν νιώθω την παραμικρή ασφάλεια ότι κάποιος μπορεί να μας πει τι μας ξημερώνει. Αντιθέτως πιστεύω ότι η ανάγκη για τέτοιες διαβεβαιώσεις προκύπτει από την βαθύτατη επιθυμία της αδράνειας: να μας πει κάποιος άλλος τι θα απογίνουμε. Εδώ, σου λέει, οι αρχαίοι Έλληνες, στη χώρα που γέννησε τον ορθό λόγο, δεν αμφισβήτησαν ποτέ το μαντείο των Δελφών, χρειάστηκε να φτάσουμε στη ρωμαϊκή εποχή για να ακουστούν οι πρώτες φωνές της κριτικής. Κι όλα αυτά γιατί είναι τόσο βαθιά η αγωνία της γνώσης του μέλλοντος, που ο πνιγμένος πιάνεται πάντα από τα μαλλιά. Η επιθυμία αυτή πιστοποιείται πολύ γλαφυρά στην περίπτωση της αστρολογίας, όπου έχουμε ατόφια την έκκληση προς τα άστρα να μας πουν τι θα μας συμβεί. Αυτό δεν σταμάτησε ποτέ. Οι εφημερίδες εξακολουθούν να τυπώνουν στήλες με ζώδια, και οι οικονομολόγοι εξακολουθούν να διατυπώνουν προβλέψεις που διαψεύδονται. Το γιατί ρωτά ο κόσμος είναι προφανές: δεν του αρέσει η ζωή του, περιμένει λοιπόν τα καλά μαντάτα. Γιατί οι προβλέψεις αποτυγχάνουν είναι επίσης απλό: τα μελλούμενα τα γνωρίζουν οι θεοί, δηλαδή κανείς. Το ερώτημα είναι πώς διατηρείται η πίστη, σε πείσμα των διαψεύσεων. Και χωρίς να φτάσουμε στον πλανήτη Κλάριον: ο Μαρξ πίστευε ότι επανάσταση θα γίνει στις χώρες της ανεπτυγμένης καπιταλιστικά Δύσης, όχι βέβαια στη Ρωσία, και ότι το προλεταριάτο διαρκώς θα εξαθλιώνεται.

Ένας τρόπος για να ικανοποιούνται οι προφήτες είναι οι αναδρομικές προφητείες, όπως όταν έπεσε η Κωνσταντινούπολη και άρχισαν οι διηγήσεις για τα μυθικά φώτα που είχαν εμφανιστεί πάνω από την πόλη και εξαφανίστηκαν πριν από την άλωση, κ.ο.κ. Αναδρομικά μπορούμε πάντοτε να αναγνωρίσουμε ή να επινοήσουμε τα σημάδια που οδηγούν εκεί που οδηγηθήκαμε. Αλλά μόνο αναδρομικά. Τώρα; Τι μπορούμε να γνωρίσουμε; Απ’ αυτή την άποψη δεν έχω καμία παρηγοριά να προτείνω: το μέλλον μας είναι το παρόν μας. Η απάθειά μας, η παθητικότητα ή η μαχητικότητά μας, η βία, η αδικία ή η αλληλεγγύη μας (όσο, όταν και όπως), όλα αυτά είναι τα κομμάτια με τα οποία θα χτιστεί το μέλλον. Ένας τύπος χρησμού που υπάρχει από την αρχαιότητα μέχρι το δημοτικό τραγούδι είναι ο χρησμός του αδύνατου: όταν κάνουν αβγά οι κόκορες, όταν φυτρώσει η μαγκούρα, όταν γίνει αυτό που δεν γίνεται. Αφού λοιπόν δεν γίνεται να μιλήσουμε για το μέλλον, ας κλείσουμε με μια σκέψη για το παρόν. Με τα υλικά του σημερινού κόσμου θα χτιστεί το μέλλον. Σε ποιο μέτρο και με ποιο συνδυασμό δεν γνωρίζουμε. Ας μείνουμε όμως σε αυτό που γνωρίζουμε: σε αυτό το μείγμα που περιγράψαμε παραπάνω, ας προσφέρουμε τη δράση μας σε όποια πλευρά μάς ενδιαφέρει να ενισχύσουμε. Πάλι δεν θα ξέρουμε τι θα γίνει, αλλά τουλάχιστον θα ξέρουμε τι επιδιώξαμε και τι συνεισφέραμε.

Δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, στο ένθετο του ThePressProject.