Εθελοδουλεία

Ο άνθρωπος προτιμά τη γαλήνη, και τον θάνατο ακόμα,

παρά να έχει την ελευθερία να ξεχωρίζει από μόνος του το καλό απ’ το κακό

Φ. Ντοστογιέφσκι

Τον Νοέμβριο του 1974 συμμετείχε στις εκλογές ο Πέτρος Γαρουφαλιάς. Το πλήθος τον λοιδορούσε με πάθος, φώναζε συνθήματα όπως «πιο φαρδιά πουκάμισα», «πιο ζεστές τυρόπιτες», «γάλα με ανθρακικό», και μοίραζε νεράντζια και μούντζες. Η αλήθεια που κρυβόταν πίσω από αυτή την πανηγυρική περιφρόνηση ήταν ότι το ίδιο πλήθος λίγο αργότερα θα μαγευόταν από τον Ανδρέα Παπανδρέου, με έναν έρωτα μοιραίο, από αυτούς που καταστρέφουν ζωές. Αν δει κανείς το ντοκιμαντέρ από την περιοδεία του Παπανδρέου στην Κρήτη το 1977, θα καταλάβει αμέσως πως τα γιαούρτια ή τα νεράντζια δείχνουν απλώς και μόνο ποιου πολιτικού έχει περάσει η μπογιά του. Πάντα περιμένει όμως στη γωνία ο επόμενος. Η πολιτική στάση δεν αλλάζει: ο τσακισμένος πολίτης εξακολουθεί να θαυμάζει τα αφεντικά του. Όταν γιαουρτώνει, το κάνει επειδή δεν μπορούν πια να τον κυβερνήσουν, τα γιαουρτώνει όπως κατασπαράζει η ζούγκλα ένα πληγωμένο ζώο. Με απλά λόγια: επιτίθεται μόνο μετά την πτώση. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να βιαστούμε να χαρούμε ότι κάτι έχει αλλάξει πολιτικά με τα γιαουρτώματα και τις μούντζες.

Κάθε φορά που σκεφτόμαστε πώς είναι δυνατόν πολιτικοί τόσο εξόφθαλμα διεφθαρμένοι να ψηφίζονται, η απάντηση είναι πως κατά βάθος ο κόσμος δεν τους ανέχεται απλώς, τους θαυμάζει. Την εξήγηση έχει επεξεργαστεί ο Ετιέν ντε λα Μποεσί στην Πραγματεία περί εθελοδουλείας. Ο Ντε Λα Μποεσί, νεαρός φίλος του Μονταίνιου, νομομαθής και λογοτέχνης, έγραψε αυτό το δοκίμιο εισάγοντας μια ενδιαφέρουσα καινοτομία: αντί να μελετήσει την εξουσία, μελέτησε την υποταγή. Πώς και γιατί συγκρατούνται τα πλήθη; Είναι απλό: Ο άνθρωπος δεν χάνει την ελευθερία του, κερδίζει τη σκλαβιά του. Δίνει τα πάντα προκειμένου να απαλλαγεί από το βάρος της ευθύνης. Ζαρώνει μπροστά στην ιδέα μιας ζωής ελεύθερης, στην οποία θα είναι υπεύθυνος και υπόλογος για τις πράξεις του. Διότι καταστολή υπάρχει, αλλά δεν αρκεί για να εξηγήσει την προθυμία με την οποία οι υπήκοοι λατρεύουν τους άρχοντές τους. Αυτό το περίφημο 99% που ανέχεται την τυραννία του 1% (για το οποίο μας μίλησε το κίνημα Occupy Wall Street) στην πραγματικότητα δεν ανέχεται μόνο, αλλά θαυμάζει το 1%. Αλλιώς πώς θα γινόταν, πάντα το γραμμάριο να νικάει το κιλό; Υπάρχει μια μαζοχιστική διαστροφή, στον πολίτη που του αρέσει να του φέρονται σαν να είναι παιδί, που είναι ανίσχυρο ηθικά και πρέπει να το ταπεινώνουν με διάφορους τρόπους για να συνέλθει. Αυτό εξηγεί πώς γίνεται να ακούγεται ως κεντρικό επιχείρημα της κυβέρνησης ότι ο λαός μας είναι κακομαθημένος, γι’ αυτό υποφέρει όσα υποφέρει. Χωρίς αυτή την ψυχική προϋπόθεση, θα ήταν αδύνατο να αναχαιτιστεί η αντίσταση μόνο με την ωμή καταστολή.

Οι Ρώσοι μηδενιστές κατάφεραν, τον Μάρτιο του 1881, έπειτα από αλλεπάλληλες αποτυχημένες απόπειρες, να δολοφονήσουν τον τσάρο. Περίμεναν τότε ο λαός να ζητήσει ελευθερία του τύπου, σύνταγμα και δικαιώματα. Διαπίστωσαν ότι ο εξαθλιωμένος ρωσικός λαός όχι μόνο δεν άδραξε την ευκαιρία να εξεγερθεί, αλλά έκλαψε τον τσάρο με μαύρο δάκρυ, ώσπου τον διαδέχθηκε ένας χειρότερος μέχρι να φτάσουμε αργότερα στον Στάλιν, όπου είχαμε πάλι εκδηλώσεις προσωπολατρίας, ποιήματα, ύμνους, γιορτές, και πολλούς νεκρούς. Ωστόσο, αυτό που είναι τόσο εύκολο να το δούμε στην περίπτωση του ρωσικού λαού, ότι μετέφερε την αγάπη για τον τσάρο στο πρόσωπο του Στάλιν, δεν το βλέπουμε όταν πρόκειται για μας, γιατί είναι πάντα πιο δύσκολο να δούμε την καμπούρα μας. Θα απαντούσε κανείς ότι εμείς δεν έχουμε προσωπολατρία σήμερα. Σύμφωνοι. Αυτή είναι η πανουργία της ιστορίας, πως η εξουσία δεν εξαφανίζεται, αλλά γίνεται αόρατη. Δηλαδή δεν έχουμε την προσωπολατρία του ολοκληρωτισμού, αλλά έχουμε την υποταγή στο σύστημα, στους εκπροσώπους του οποίου παραδίδει ο πολίτης το μέλλον του με δέος, σεβασμό και ζήλεια.

Βεβαίως, σε κάθε περίπτωση δουλικής συμπεριφοράς, θα μπορούμε πάντα να αναγνωρίσουμε ένα στοιχείο εκβιασμού, να δικαιολογήσουμε αυτόν που ενέδωσε. Το ερώτημα είναι  τι θα χρειαζόταν προκειμένου να μη λειτουργεί ο εκβιασμός. Η επιλογή μας ως προς αυτό είναι να ακολουθήσουμε τον Ντε λα Μποεσί: Να διαβάσουμε το φαινόμενο από την πλευρά αυτού που το ανέχεται, όχι από την πλευρά αυτού που το επιβάλλει, να θεωρήσουμε καθρέφτη της πολιτικής όχι την κυριαρχία αλλά την υποταγή. Αυτό που έχουμε να κερδίσουμε από μια τέτοια κίνηση είναι πρώτ’ απ’ όλα να δούμε αυτό που τώρα μένει αθέατο και, αν όλα πάνε καλά, να ξυπνήσουμε.

Δημοσιεύτηκε στις σελίδες του ThePressProject που φιλοξενεί η Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία.