Τοκογλυφία

Υπάρχει μια πολύ ωραία ιστορία στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (18,23), σε σχέση με τον δανεισμό. Μιλώντας για τη συγχώρεση ο Ιησούς εξηγεί ότι πρέπει να συγχωρεί κανείς όχι εφτά, αλλά εβδομηνταεφτά φορές. Να συγχωρεί δηλαδή παράλογα και απεριόριστα. Συνδέοντας αυτή την προτροπή με το χρέος, συνεχίζει με την εξής παραβολή: ένας καταχρεωμένος δούλος πέφτει στα πόδια του βασιλιά και του ζητεί να μην πωληθεί αυτός, η γυναίκα του, τα παιδιά του και όλα του τα υπάρχοντα για να ξεπληρωθούν τα χρέη του. Ο βασιλιάς τον συμπόνεσε και τον άφησε, αλλά μετά ο ίδιος δούλος βρήκε κάποιον άλλον που του χρωστούσε εκατό δηνάρια («σύνδουλο» τον λέει το Ευαγγέλιο, που είναι μια πολύ ωραία λέξη) και τον έπιασε από τον λαιμό ζητώντας τα λεφτά του και τον έβαλε στη φυλακή. Ο κύριός του, όταν του πρόφτασαν τα νέα, είπε «δούλε πονηρέ, πάσαν την οφειλήν εκείνην αφήκα σοι, επεί παρεκάλεσάς με. Ουκ έδει (δεν έπρεπε) και σε ελεήσαι τον σύνδουλόν σου, ως και εγώ σε ηλέησα;» Και τον παρέδωσε να τον βασανίσουν.

Είναι πάντα πολύ ενδιαφέροντα τα συμπεράσματα που προκύπτουν για την ηθική κάποιου όταν αλλάζει η θέση του στη σκακιέρα. Η Γερμανία είναι το πιο συναρπαστικό και περιπετειώδες παράδειγμα. Από τις Βερσαλλίες στο Γ΄Ράιχ και μετά στην ταπείνωση, το κλείσιμο των εργοστασίων της και τελικά τις κυρώσεις από τις οποίες ανένηψε ανανεωμένη και δυναμική, μέχρι τη σημερινή εποχή της νέας ευρωπαϊκής κυριαρχίας.

Συνηθίζουμε να υπενθυμίζουμε τη γλωσσική σύνδεση μεταξύ χρέους και αμαρτίας, εξηγώντας πάντα ότι «αφίεμεν τοις οφειλέταις» σημαίνει όχι τα χρέη αλλά τις αμαρτίες. Να όμως που εκτός από το να τονίζουμε την αμαρτωλή φύση του χρέους, θα μπορούσαμε να επιμείνουμε και στη «συγχώρεση του χρέους». Γιατί σε θεολογικό πλαίσιο; Είμαι ριζικά αναρμόδιος για να μιλήσω υπεύθυνα για τη θεολογική διάσταση του θέματος, για λόγους υπαρξιακούς και ερευνητικούς: δεν είναι χωράφια μου και «δεν ξέρω τη θρησκεία τους καλά», όπως θα έλεγε και ο Καβάφης. Όμως σκέφτομαι ότι θα μπορούσαμε να δούμε μια μικρή, πρόχειρη και σκόρπια ιστορία της τοκογλυφίας και να αναλογιστούμε τις πιθανές στάσεις απέναντί της.

Ξεκινώ όπως ξεκινούν όλες οι αναδρομές: από τον Αριστοτέλη (Πολιτικά 1258b), που εξηγεί πως η τοκογλυφία είναι «μάλιστα παρά φύσιν». Η ενόχληση του Αριστοτέλη σχετιζόταν ακριβώς με την ιδιότητα του χρήματος να γεννάει χρήμα, και στη γλώσσα μας συμβαίνει να έχουμε μια λέξη κοινή για να περιγράψουμε το φαινόμενο, που είναι ο «τόκος». Στην Έξοδο της Παλαιάς Διαθήκης διαβάζουμε «εάν δε αργύριον εκδανείσης τω αδελφώ τω πενιχρώ παρά σοι, ουκ έση αυτόν κατεπείγων, ουκ επιθήσεις αυτώ τόκον» (22, 25). Αρκετά πιο παραστατική είναι η εικόνα που συναντούμε στον Ιεζεκιήλ (18,13): «μετά τόκου έδωκε και πλεονασμόν έλαβε, ούτος ζωή ου ζήσεται, πάσας τας ανομίας ταύτας εποίησε, θανάτω θανατωθήσεται, το αίμα αυτού επ’ αυτόν έσται».

Η ιστορία της έννοιας της τοκογλυφίας στη μεσαιωνική οικονομική επιστήμη γεμίζει τόμους επί τόμων, σε πεδία που δεν μπορώ να υπεισέλθω, εκτός μόνο όταν η περιγραφή περιλαμβάνει αίματα και άλλα παρόμοια που εξάπτουν το λογοτεχνικό μου ενδιαφέρον. Όπως π.χ. αργότερα στο απόσπασμα του Λούθηρου που αναπαράγει ο Μαρξ, που καλεί σε κυνήγι, κατάρα και αποκεφαλισμό των τοκογλύφων. Οι ειδικοί πάντως παρατηρούν ότι ήδη στον Μεσαίωνα διαπιστώνεται μια απόσταση ανάμεσα στην ηθική καταδίκη της τοκογλυφίας και την έμπρακτη απολαβή των καρπών της.

Αφού περάσει κανείς από τον Αριστοτέλη στον Μεσαίωνα, επιβάλλεται μετά απαραιτήτως μια στάση στον κόσμο του Δάντη. Ο Δάντης λοιπόν επιφυλάσσει κι αυτός σκληρή τιμωρία στους τοκογλύφους. Στον έβδομο κύκλο της Κολάσεως, με χρήματα να κρέμονται από τον λαιμό τους, με σχέδια θηρίων χαραγμένα στο σακούλι που κρατούν τα χρήματα, και το βλέμμα τους καρφωμένο στο πορτοφόλι (XVII 56) - οι σχολιαστές θεωρούν πως συνιστά αναφορά στον Εκκλησιαστή (4,8), υπαινίσσεται πως το μάτι δεν γεμίζει με τα πλούτη. Η εικόνα του Σάιλοκ στον Έμπορο της Βενετίας του Σαίξπηρ συνιστά μαζί με τον Δάντη τη βασική πηγή για τη λαϊκή καλλιτεχνική εικόνα του τοκογλύφου στη Δύση. Ο Σάιλοκ θέλει μια λίβρα ανθρώπινης σάρκας για το χρέος του και μας φέρνει στο πιο ουσιαστικό κομμάτι της κριτικής. Γιατί να μη ζητήσει μία λίβρα από τη σάρκα του οφειλέτη του; Επειδή μπορούμε να σωρεύσουμε λογοτεχνικά, φιλοσοφικά και θεολογικά παραδείγματα μίσους ή απέχθειας προς τους δανειστές; Αυτό είναι ένα σημαντικό ηθικό ερώτημα. Γιατί όχι;! Τι θα μπορούσε να εμποδίσει κάποιον από το να διεκδικήσει το συμφέρον του με κάθε τρόπο; Εκείνος ξέρει καλά γιατί να το κάνει. Τα επιχειρήματα τα βρίσκει κανείς όχι μόνο στον Σαίξπηρ, (που φαίνεται ότι γνώριζε καλά τη συζήτηση για τον τόκο, από τον  Αριστοτέλη ως τον Λούθηρο), αλλά σε πλείστους θεωρητικούς και πρακτικούς ανθρώπους. Ο πλούτος είναι ωραίος, ακόμη πιο ωραίο είναι να τον αυξάνεις όταν και όσο μπορείς. Το βάρος της απάντησης πέφτει στους ώμους του περίεργου πλάσματος που ζητεί από τον Σάιλοκ καλύτερη διαγωγή. Όσους λογοτεχνικούς προγόνους κι αν προσθέσουμε, που να περιγράφουν με τα μελανότερα χρώματα τον δανειστή ή τοκογλύφο, το ερώτημα θα επανέρχεται. Γιατί να μην το κάνει; Ποιος ο λόγος να μην ασκήσει αυτή του τη δυνατότητα; Σε εποχές που η εκκλησία ασκούσε μεγαλύτερη επίδραση στην ηθική των ανθρώπων, έκανε πάλι τα στραβά μάτια στη Γένοβα, αφήνοντάς τους στην πράξη να κάνουν τα κουμάντα τους, σεβόμενη τη φορά των πραγμάτων. Το μίσος προς τους τοκογλύφους θα ήταν μια συγκινητική ηθική θέση, αν δεν σήμαινε απλώς τον ευσεβή πόθο να μην ασκήσει ο ισχυρός τη δύναμή του πάνω σου.

Η τοκογλυφία για ποιον λόγο να ενοχλεί, για παράδειγμα, τους Έλληνες που συμμετείχαν στο αλησμόνητο χρηματιστηριακό αμόκ; Επιστρέφοντας δηλαδή στο αρχικό θέμα, της συγχώρεσης, θα έλεγα ότι το ζήτημα είναι αν κανείς ανήκει σε άλλη παράδοση, με άλλες αξίες. Ο ήρωας της ευαγγελικής παραβολής αποδεικνύει πως έχει ακριβώς την ίδια στάση και σκέψη με τον δανειστή του, απλώς αγωνιά να μη βρεθεί στη λάθος όχθη. Το μόνο ζήτημα είναι αν κανείς αμφισβητεί το χρηματοπιστωτικό σύστημα γιατί έχει κάτι άλλο κατά νου. Αν είναι διατεθειμένος να πείσει και να πολεμήσει προκειμένου αυτό το άλλο σύστημα να εδραιωθεί. Αλλιώς είναι απλώς ένας πιεσμένος άνθρωπος που ζητεί να τον αλαφρώσουν. Σε αυτή την περίπτωση θα έλεγα ότι δεν έχω καμία πίστη στη δύναμη του οίκτου να λυγίζει τα συμφέροντα και έχω πολύ λίγη συμπάθεια για όσους πρόσκαιρα μιλούν για αλληλεγγύη μόνο όταν την έχουν ανάγκη οι ίδιοι.

Δημοσιεύτηκε στον δρόμο της Αριστεράς στις 16/6/2015.